حجت الاسلام مادرشاهی: طراحی نظام بازار اسلامی با ویژگی های تورم زدا، رکود زدا، فسادزدا، فقرزدا و اشتغال‌‌زا با تحقق ویژگی های اقتصاد مقاومتی مطابقت دارد
گزارش تفصیلی
استاد حوزه علمیه قم با اشاره به اینکه نظام بازار اسلامی درصد تورم و بیکاری را کاهش می دهد، گفت: طراحی نظام بازار اسلامی با ویژگی های تورم زدا، رکود زدا، فسادزدا، فقرزدا و اشتغال‌‌زا با تحقق ویژگی های اقتصاد مقاومتی مطابقت دارد.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام مادرشاهی در نخستین کرسی ترویجی پژوهشگاه فقه نظام با عنوان«مبانی فقهی نظام بازار اسلامی» که شامگاه دیروز در سالن جلسات ساختمان نورالثقلین پژوهشگاه فقه نظام برگزار شد، به تشریح طرح نظام بازار اسلامی از دیدگاه مبانی فقهی اسلام پرداخت و گفت: از دیدگاه نظام اقتصادی اسلامی، اقتصاد باید به دست مردم اداره شود. استاد حوزه علمیه قم با اشاره به اینکه نظام بازار اسلامی درصد تورم و بیکاری را کاهش می دهد، بیان داشت: طراحی نظام بازار اسلامی با ویژگی های تورم زدا، رکود زدا، فسادزدا، فقرزدا و اشتغال‌‌زا با تحقق ویژگی های اقتصاد مقاومتی مطابقت دارد.
پژوهشگر پژوهشگاه فقه نظام بابیان اهمیت بازار از دیدگاه روایات در نظام بازار اسلامی اظهار داشت: تجارت به معنای مبادله عادلانه دستاوردها، انتقال کالاها، برداشتن بار سنگین فروش از دوش تولیدگر و کاهش زحمات مصرف‌کننده، چیزی جز خدمت به تولیدگر و مصرف‌کننده نیست و بازرگان حلقه ارتباط تولیدکننده و مصرف‌کننده و عامل بهره‌وری و پیشرفت اقتصاد است.
![]()
وی افزود: خدماتی که بازرگان در محل بازار انجام می‌دهد، دسترسی دو بخش تولیدکننده و مصرف‌کننده را تسهیل می‌بخشد و زمینه جهت‌گیری تولید و بهره‌وری بیشتر و امکان جابه‌جایی کالا و انتقال آن به بازارهای منطقه‌ای و جهانی را فراهم می‌آورد. استاد حوزه علمیه قم با اشاره به اینکه تأثیر بازار در اصلاح محیط زیست قابل‌چشم‌پوشی نیست، بیان داشت: این بازار است که محل توزیع کالاهای مضر به محیط زیست است. درست است که تولید و مصرف‌های بی‌رویه و نابجا به محیط ضرر می‌رساند، ولی تنظیم بازار می‌تواند نقش مهمی در تعدیل تولید و مصرف مضر به محیط داشته باشد.
حجت‌الاسلام مادرشاهی با اشاره به اینکه در برخی از روایات 9 جزء رزق را در تجارت دانسته شده است، گفت: امیرالمؤمنین به ایرانیان فرمودند«تجارت کنید، خدا به شما برکت دهد، چون همانا من از فرستاده خدا(ص) شنیدم که می فرمود رزق 10 بخش است، 9 بخش آن در تجارت است و یکی از آن‌ها در غیرش» بر این اساس این روایت بر اهمیت و اولویت فعالیت‌های بازرگانی بر غیر آن‌ها دلالت می‌کند.
پژوهشگر پژوهشگاه فقه نظام بابیان اینکه هویت بازار اسلامی برمدار فرهنگ اداره می‌شود، اظهار داشت: بازار به عنوان یکی از اجزای مهم نظام اقتصادی هویتی خاص دارد که در هر نظام اقتصادی ناشی از مبانی و فرهنگ خاص آن نظام شکل میگیرد؛ بر این اساس بازاری که در نظام اقتصادی اسلام شکل میگیرد هویت و فرهنگی الهی و معنوی دارد.
وی افزود: هویت بازار اسلامی از ارکانی تشکیل می‌شود که عبارتند از ایمان به خدا، ایمان به روز جزا، تفقه احکام بازار، التزام به احکام شرعی بازار، آشنایی با قوانین کسب‌وکار، رعایت اخلاق بازار که اگر در بازار این ارکان محقق و تقویت شوند بازار هویت اسلامی و الهی به خود میگیرد. استاد حوزه علمیه قم با اشاره به عناصر اصلی تشکیل‌دهنده بازار اسلامی، گفت: برای طراحی نظام بازار اسلامی هم از روش کشف و هم از روش تدوین استفاده شده است، روایات پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(ع) که برخی از احکام روبنایی بازار اسلامی را بیان کرده‌اند، نشانگر نظامی است که بازار اسلامی بر آن بنا شده است، همچنین برخی از اجزای این طرح با توجه اهداف اسلامی و نظام اقتصادی آن و برای بسترسازی جهت رسیدن به آن اهداف تدوین شده است.
وی ادامه داد: برای فهم اجزای بازار اسلامی باید به عناصر مختلفی توجه کرد که شامل مکان، زمان، جایگاه مسجد در بازار، شرایط ورود به بازار و مدیریت بازار است. حجت الاسلام مادرشاهی با اشاره به مدیریت بازار و عناصر مؤثر در آن بیان داشت: برای روشن شدن عناصر مؤثر در مدیریت بازار از دیدگاه نظام بازار اسلامی باید به تقسیم بازار، هدایت بازار، اجرای قوانین، نظارت و تأمین هزینه‌ها توجه کرد.
جایگاه بازار در نظام بازار اسلامی نقش به سزایی دارد
پژوهشگر پژوهشگاه فقه نظام با اشاره به اینکه جایگاه بازار در نظام بازار اسلامی نقش به سزایی دارد، گفت: جایگاه‌یابی صحیح بازار علاوه بر اینکه می‌تواند هزینه‌های حمل‌ونقل را کاهش داده و امکان استفاده برای عموم را افزایش دهد و سبب رونق بیشتر بازار شود، ضامن حفظ معنویت در بازار و افزایش اخلاقیات بازار خواهد بود.
وی افزود: از دیدگاه روایات و منابع مستدل تاریخی، بازارها باید حول محور مسجد ساخته شود چراکه مسجد به‌عنوان مرکز مدیریت بازار اسلامی نقش فوق‌العاده‌ای در بازار اسلامی ایفا می‌کند، ارتباط نزدیک با حوزه‌های علمیه داشته باشد، نزدیک به مراکز نظارتی حکومتی قرار گیرد، نزدیک به منازل مردم باشد تا امکان رفت‌وآمد آن‌ها با کمترین هزینه‌ها میسر باشد.
استاد حوزه علمیه قم بابیان اینکه در نظام بازار اسلامی دو نوع نظارت با عنوان«خود نظارتی و جمع نظارتی» وجود دارد، اظهار داشت: با توجه به اینکه هویت این بازار ذکر و یاد خدا و معاد است و جای‌جای آن تذکراتی است که سبب رشد اخلاق و معنویت در شخص می‌شود توقع این است که یکی از مهم‌ترین نظارت‌ها را خود اشخاص بر خود داشته باشند و این نظارت اخلاقی مؤثرترین نوع نظارت‌ها به شمار می‌آید.
![]()
حجت الاسلام مادرشاهی به تبیین«جمع نظارتی» پرداخت و گفت: از عوامل بسیار مؤثر در این بازارها روحیه امربه‌معروف و نهی از منکر است که در فضای جوانمردی و معنوی که در بازار به وجود آمده است همه سعی در پاکیزه نگه‌داشتن فضای معنوی بازار دارند و فضای بازار را از آلودگی‌های انواع فساد دور می‌کنند.
وی افزود: یکی از راه‌های نظارت بر بازار نیز مسأله رسیدگی به شکایات مردمی است، این کار در مسجد و توسط علما انجام میگیرد و با شیوه‌های بیّنه نه سند محقق خواهد شد؛ این روش خود در تثبیت فضای معنوی و حاکمیت اخلاق نقش به سزایی دارد.
پژوهشگر پژوهشگاه فقه نظام با اشاره به فواید شیوه «بیّنه نه سند» اظهار داشت: باید توجه داشت که در سیستم بیّنه فقط نگاه به کشف جرم نیست و منظور از عدالت تنها راست‌گویی افراد نیست بلکه عدالت به معنای دوری کردن از گناه هست.
استاد حوزه علمیه قم با تحلیل اقتصادی بازار اسلامی به تبیین فواید اقتصادی این نظام پرداخت و گفت: حذف دلال‌ها، کاهش قیمت، تنوع بیشتر کالا، رقابتی شدن و حذف انحصار، حذف سود ویژه، بهره‌وری بالاتر خریدار و فروشنده، رونق بیشتر تولید انبوه و تولیدات خانگی، توازن اقتصادی ازجمله مزیت‌های اقتصادی نظام بازار اسلامی است.
حجت الاسلام مادرشاهی در پایان با اشاره به اینکه بازار اسلامی در فرهنگ افراد تأثیر به سزایی دارد، ابراز داشت: محکم‌تر شدن اعتقادات دینی مردم، بهبود سبک زندگی مردم در اخلاق بازار، استفاده بهینه از فرصت‌ها و سحرخیزی، تقویت حس تعاون و همکاری و اخوت بین افراد، جلوگیری از مفاسد ناشی از عدم اشتغال و گرانی در جامعه از مزیت‌های فرهنگی نظام بازار اسلامی است.
پژوهش‌های فقهی باید بر مدار منابع فقهی مستند ارائه شود
حجت الاسلام والمسلمین محمد حاج ابوالقاسم در ادامه این جلسه به نقد طرح«مبانی فقهی نظام بازار اسلامی» پرداخت و گفت: طرح ارائه شده نقاط ضعف قابل توجهی وجود دارد از جمله اینکه ارائه دهنده باید در ابتدای مباحث پیشینه ای مانند اینکه در گذشته چه افرادی در این زمینه به تحقیق پرداخته اند را مطرح کند.
عضو مجلس خبرگان رهبری با اشاره به اینکه در این مقاله از پرداختن به عناصر محتوایی بازار اسلامی پرهیز شده است، بیان داشت: نکته مهم این که ابتدا باید معنای بازار روشن بشود تا در مورد صحت این مباحث بتوان قضاوت کرد که باتوجه به معنای روایات موجود در مقاله در می یابیم منظور از طرح نظام بازار اسلامی، نظام بازار فیزیکی(مکانی) اسلامی است و ارائه دهنده باید این مهم را در مطالب خود ذکر کند.
وی ادامه داد: منظور از لفظ بازار در برخی از منابع روایی موجود در طرح تجارت است، و باید دانست واژه تجارت با بازار متفاوت است چرا که تجارت ممکن است در هر مکانی واقع شود، اما بازار به یک مکان مشخصی اطلاق می شود که در آنجا خرید و فروش صورت می گیرد و ارائه دهنده به این مطلب توجه چندانی نکرده بود.
حجت الاسلام والمسلمین حاج ابوالقاسم با بیان اینکه برخی منابع ذکر شده در این مقاله غیر قابل استناد است، ابراز داشت: در یک کار فقهی باید از روایات قوی و متواتر و قابل استناد استفاده شود، در حالی که در این مباحث ادله قانع کننده ای موجود نیست؛ بر این اساس ارائه دهنده باید منابع موثق و قابل استناد را در این مقاله مطرح می کرد.
عضو مجلس خبرگان رهبری با اشاره به این مطلب که امروزه بازارهای مجازی راه اندازی شده و دیگر مکان در آن معنایی ندارد، اظهار داشت: این طرح ناظر به وضع موجود و امروزی نیست و بیشتر به بیان شکل بازار در زمان گذشته پرداخته است در حالی که باید به گونه ای طراحی می شد که قابل تطبیق بر بازار امروزی باشد.
وی با اشاره به اینکه در این طرح بررسی سندی به خوبی صورت نگرفته است، بیان داشت: به عنوان مثال در بخش ویژگی های بازار به لحاظ ظاهری منبع صحیح و دقیقی مشاهده نمی شود چرا که در روایاتی که برای این مسأله آورده شده نمی توان نتیجه گرفت شکل و ظاهر بازار باید چگونه باشد و نتیجه گیری ارائه دهنده بر اساس منابع دیگری بوده که ذکر نشده است.
عضو مجلس خبرگان رهبری در پایان با قدردانی از این نظریه اظهار داشت: این طرح بسیار جای پیشرفت دارد و این تذکرات برای نقض و رد این طرح نیست بلکه با هدف تقویت آن مطرح شد.
دیدگاه های پژوهش علمی و فقهی باید به روز رسانی شود
دکتر محمد جواد توکلی دومین ناقد موضوع«مبانی فقهی نظام بازار اسلامی»در ادامه این جلسه با اشاره به اینکه علی رغم اهمیتی که این طرح دارد خیلی کم به آن پرداخته می شود، گفت: از جهت پیشنهادات و تلاشی که از سوی ارائه دهنده در زمینه مهندسی و رونق بازار کشیده شده این طرح شایسته تقدیر است.
عضو هیأت علمی مؤسسه امام خمینی(ره) با بیان اینکه در این مقاله باید بحث«روش شناسی تطبیق بر وضعیت موجود» هم باید مطرح می شد، اظهار داشت: تمام مباحث مطرح شده در این مقاله تنها در صورتی قابل اجرا است که برای اجرای پیشنهادات مطرح شده روش اجرا هم ارائه داده شود.
![]()
توکلی با تأکید بر این که برخی از تحلیل های موجود در این طرح باید به روز رسانی شود، ابراز داشت: نگاه این طرح بیشتر به زمان گذشته است و باید در نظر داشت که اکنون با وجود نظام اقتصادی صنعتی حاکم بر الان دیگر از اقتصاد معیشتی بسیار فاصله گرفته شده و در اقتصاد صنعتی دیگر نمی توان در یک مکان هم تولید کرد و هم به مصرف رساند.
وی با اشاره به مبانی اقتصاد شهری که امروزه در جوامع مطرح است، گفت: فضای اقتصاد شهری، فضای اقتصاد را عوض کرده و تحلیل های طرح نظام بازار اسلامی بیشتر برای بازارهای روز و بخشی از بازارهای موجود است و نگاه به همه بازارها نیست. عضو هیأت علمی مؤسسه امام خمینی(ره) با بیان اینکه کاهش تورم وبیکاری از سوی نظام بازار اسلامی به تنهایی کار دشواری است، اظهار داشت: گاهی قیمت ها در بازارهای کلان اقتصادی جریان میگیرد و به دست بازار روز نیست بر این اساس یک بازار به تنهایی نمی تواند در کاهش تورم نقش به سزایی داشته باشد.
وی افزود: نگاه این طرح بیشتر بر مدار عرضه است و به تولید توجه چندانی نشده است و باید این مبحث تقویت شود. عضو هیأت علمی مؤسسه امام خمینی(ره) با اشاره به بخش مکان و مالکیت در این مقاله گفت: فقط بازارهای روز را می توان بر نظام بازار اسلامی تطبیق داد، در حالی که بازارهای مجازی زیادی وجود دارند و این مباحث قابل تطبیق برآن نیست.
وی ادامه داد: این مباحث بیشتر از دیدگاه روایات است در حالی که برای پیشرفت این مقاله باید علاوه بر روایات از منابع تاریخی مستدل هم بهره برده و نگاهی هم به تعامل با سایر بازار های غیر اسلامی هم بشود.